CFRR- Có bao giờ bạn tự hỏi đâu là quán cà phê đầu tiên ở Sài Gòn, ở Hà Nội, ở Ban Mê… sau 165 năm cà phê được ươm mầm trên dải đất này?
Câu chuyện bắt đầu từ bức tranh khắc được in trong một cuốn sách cũ. Tôi tình cờ tìm thấy bức tranh ấy, khi đang nhẩn nha lục lọi, để tìm kiếm tư liệu cho công việc của mình.
Iconographie Historique de l’Indochine Francaise (tạm dịch: Lịch sử Đông Dương thuộc Pháp qua tranh ảnh)Tác giả chính là Paul Boudget, người theo dấu chân viễn chinh Pháp đến Đông Dương nhưng ông không là người cầm súng mà là người cầm bút. Ông là thành viên của Viện Viễn Đông Bác Cổ và là Giám đốc lưu trữ và Thư viện Đông Dương trong suốt 28 năm từ năm 1917 đến năm 1945.
Đồng tác giả tập sách này là André Masson, một họa sĩ làm nên những tác phẩm tranh vẽ mang góc nhìn văn hóa và địa chính trị.
Bìa quyển Iconographie Historique de l’Indochine Francaise.
Ảnh: Manhhai – Flickr, Gallica
Cuốn sách có tên Iconographie Historique de l’Indochine Francaise (tạm dịch: Lịch sử Đông Dương thuộc Pháp qua tranh ảnh) của hai tác giả là Paul Doubet và André Masson. Lục lọi thêm nữa, tôi mới biết, hai ông là những nhân vật tiếng tăm, gắn liền với ngành lưu trữ và thư viện Đông Dương một thời.
Quay lại với bức tranh. Nó khắc họa một ngôi nhà ngói kiên cố, với nhiều cửa sổ buông rèm xinh xắn theo lối kiến trúc bản xứ, nằm giữa một khu vườn với cây bụi thấp và những tán cau vươn cao, vượt hẳn lên khỏi ngôi nhà như cố tạo ra điểm nhấn.
Thoạt nhìn bức tranh chẳng có gì đặc biệt, ngôi nhà trong bức tranh cũng chẳng có gì đặc biệt. Thứ đặc biệt nhất ở đây là… dòng chú thích của bức tranh, bằng tiếng Pháp, tạm dịch rằng: “…Quán cà phê đầu tiên và là nơi ở đầu tiên của các Thống đốc, tại Sài Gòn.”
Thật sự, nếu không có dòng chú thích trên, tôi nghĩ rằng bức tranh ấy và cả khung cảnh được khắc họa lại trong tranh không hề lạ lẫm và thu hút. Ngôi nhà đó cũng như bao nhiêu ngôi nhà còn thấy được bằng ký ức trên khắp xứ sở nhiệt đới này. Nhà ba gian hoặc năm gian thường làm bằng gỗ, mái lợp ngói đất nung, đa phần thấp, nép vào cây cối vườn tược để tránh cái nắng nóng có phần hung hiểm.
Nếu có điều gì khiến nó trở nên khác tất cả những ngôi nhà khác, thì bởi nó là một quán cà phê. Quán cà phê đầu tiên… tại Sài Gòn. Liệu có phải nó cũng là quán cà phê đầu tiên mọc lên trên đất nước này không?
Tôi nhìn ngắm bức tranh đơn sắc mà chứa đựng trong dáng dấp kiến trúc xưa cũ ấy là một hình thái sinh hoạt mới, một thức uống mới, theo gót chân của những người Pháp khi tìm đến Đông Dương.
Ở thời điểm quán cà phê ấy mọc lên, có ai rồi sẽ nghĩ thứ thức uống ngoại nhập ấy rồi sẽ ăn sâu vào từng ngóc ngách trên khắp dải đất Việt Nam này và lại trở thành một phần cố hữu trong đời sống thường nhật của cư dân bản xứ?
Chúng ta thường nghe nhắc đi nhắc lại ở mọi nơi, rằng văn hóa Việt Nam rất dễ hòa nhập, hòa nhập chứ không hòa tan. Nếu lấy ví dụ đơn cử nhất cho điều này, có lẽ không gì thích hợp bằng văn hóa cà phê. Ngày nay, ở bất cứ vùng miền nào ở Việt Nam, thành phố hay nông thôn, người ta cũng tìm thấy được cà phê.
Người ta đôi khi quên mất nguồn gốc, xuất xứ thật sự của cà phê, người ta có thể chẳng biết ai là người đầu tiên đem món uống này đến Việt Nam. Người ta chỉ biết rằng mỗi sáng, vào giờ đó quán cà phê đó mở cửa, quán nào với họ thì cà phê ngon hơn…
Hai thế kỷ, kể từ khi người Pháp đặt chân đến Việt Nam, vẫn là thứ thức uống được chế biến từ hạt của loại cây thuộc họ thiến thảo, nhưng ly cà phê bây giờ có thể đã khác nhiều với ly cà phê của Đông Dương thuở ấy, hoặc giả nó cũng có thể khác hẳn với ly cà phê trong “quán cà phê đầu tiên” mà André Masson đã vẽ lại trong cuốn sách của mình cũng nên.
Những tách café au lait trong những quán sang trọng hòa quyện mùi cigare, mùi bánh mì nướng, mùi fromage với những monsieur et madame của Paris, sau hành trình hơn hai thế kỷ lênh đênh từ Marseille đến Sài Gòn, đã xuống vỉa hè, quán cóc. Cũng là cà phê pha sữa nhưng đậm đắng từ vị khet khét cà phê rang rất đậm; vị khét lẫn vào cái ngọt đôi khi gắt cổ vì pha hơi quá tay của “sữa Ông Thọ”.
Thứ cà phê đậm đắng đó len lỏi giữa những con hẻm Sài gòn, lẫn giữa tiếng xe cộ ồn ào, tiếng rao, tiếng nói chuyện huyên náo… Có lẽ ly cà phê đã làm một cuộc hóa thân ngoạn mục để mang trọn tâm tính lẫn tâm tình Việt Nam, bình dân hơn, giản tiện hơn, nồng nhiệt hơn.
Quán cà phê đầu tiên tại Sài Gòn nằm ở đâu, quán cà phê đầu tiên của Hà Nội, của Huế, Đà Nẵng,… nằm ở đâu? Có lẽ chẳng còn ai trả lời được chính xác điều ấy. Nhưng nếu đến bất cứ địa danh nào trên đất nước này, một buổi sáng nào đó, bạn thức dậy và ra phố, vịn bất kỳ một người lạ nào lại hỏi: Ở đây có quán cà phê nào ngồi được không? Chắc chắn bạn sẽ có câu trả lời và có một chỗ ngồi thú vị.
